Cuộc khủng hoảng Phật giáo 1966 và sự thất bại của Mĩ tại Việt Nam

Nếu Trí Quang là một điệp viên cộng sản trong Chiến tranh Việt Nam, thì thật chẳng cường điệu chút nào khi cho rằng Bắc Việt đã thực hiện được “ một trong những kì công vận dụng tài tình nhất và hiệu quả nhất hoạt động bí mật trong lịch sử ” (82). Các nhà phân tích tình báo Mĩ ở Sài Gòn và Washington đã nhiều lần xem xét khả năng này để rồi luôn luôn phải kết luận rằng chứng liệu tìm thấy không biện hộ cho lời cáo buộc. Các nhà phân tích này không hề nhắm mắt làm ngơ đối với những sai lầm của Trí Quang cũng như đối với những cản trở ông tạo ra trên con đường dẫn đến một chính phủ VNCH ổn định có khả năng điều hành cuộc chiến hữu hiệu. Mặc dù người ta không bao giờ có đủ chứng cớ để phản bác luận cứ cho rằng Trí Quang chỉ lừa bịp các nhà phân tích Mĩ bằng những tư tưởng chống cộng diều hâu của ông, nhưng cũng nên nhớ rằng các đối tượng nghe ông nói không phải là những người chủ hoà cả tin hay các trí thức hàn lâm đầy lí tưởng, nhưng là những nhà phân tích tình báo dày dạn với quyết tâm giành thắng lợi trong chiến cuộc Việt Nam như John Negroponte và George Carver. Như Carver ghi nhận, ý kiến cho rằng Trí Quang chỉ đưa ra những tư tưởng chống cộng và chủ chiến để lấy lòng các viên chức Mĩ “ không có khả năng thuyết phục chút nào đối với bất cứ ai đã trực tiếp thảo luận những vấn đề ấy với ông ” (83).

Đương nhiên là, những nỗ lực của Trí Quang cũng chẳng đóng góp được gì cho sự nghiệp chống cộng và, bất chấp mọi ý định của ông, những can thiệp của ông vào sinh hoạt chính trị Miền Nam thường thường rốt cuộc chỉ có lợi cho những mục tiêu của cộng sản và MTDTGPMN. Các nhà phân tích Mĩ nhiều lần nhìn nhận thực tế phũ phàng này, nhưng họ coi vấn đề này như một sai lầm trí tuệ về phía Trí Quang, một sai lầm có gốc rễ trong cá tính, hơn là một mưu đồ có ý thức. Những can thiệp thường xuyên vào chính sự và những lời kêu gọi đòi hỏi một “ cuộc cách mạng xã hội ” mơ hồ của ông vốn đã không phù hợp với mục tiêu của Mĩ về ổn định chính trị và xã hội. Tuy nhiên, nhiều nhà phân tích tình báo Mĩ chắc chắn đã nhìn nhận rằng luận cứ của ông không hẳn là thiếu chính đáng hay sai lầm ; nghĩa là, Mĩ và VNCH không thể thắng được cuộc chiến trừ phi chính phủ Miền Nam phản ánh được nguyện vọng của nhân dân và quy tụ được quần chúng để chống lại MTDTGPMN. Trí Quang chắc chắn không đại diện cho toàn thể nhân dân Việt Nam, hay thậm chí đa số Phật tử, nhưng rõ ràng là ông đại diện cho một lực lượng chính trị hùng hậu và có tổ chức. Ngay trước khi xảy ra cuộc khủng hoảng Phật giáo, các nhà phân tích tình báo Mĩ vẫn chưa tìm được cách chuyển hướng hành động của Trí Quang đi theo những đường lối xây dựng hơn, nhưng họ cũng loại bỏ ý kiến cho rằng Trí Quang hay phong trào Phật giáo do ông lãnh đạo cần phải cho qua một bên, không cần đếm xỉa đến.

Bẽ bàng là, chính Henry Cabot Lodge lại là người lãnh trách nhiệm chính trong việc thay đổi đường lối của Mĩ đối với Trí Quang trong cuộc khủng hoảng Phật giáo 1966. Với vai trò là kẻ bao che Trí Quang khỏi bàn tay của Diệm trong cuộc khủng hoảng 1963, Lodge được Phật tử coi là một nhân vật thân Phật giáo, cũng dễ hiểu thôi. Lodge bắt đầu phê phán gay gắt những sách động bài Công giáo của Trí Quang trong các vụ án xử Thiếu tá Đặng Sĩ và Ngô Đình Cẩn, nhưng mãi đến tận tháng Ba 1965, ông vẫn khuyên chính quyền Johnson đừng từ bỏ khối tín đồ Phật giáo vì họ có vai trò rất quan trọng ở Miền Nam (84). Tuy vậy, trong suốt cuộc khủng hoảng Phật giáo 1966, Lodge lại quay ra ủng hộ lập trường của Chính phủ VNCH cương quyết đối đầu với phong trào tranh đấu Phật giáo. Lodge hoàn toàn ủng hộ quyết định của Kỳ cách chức tư lệnh Vùng I của Tướng Nguyễn Chánh Thi mặc dù Thi được coi là rất được lòng quần chúng Phật tử. Trong khi nhìn nhận ông không thể trưng ra chứng cớ, Lodge vẫn chấp nhận ý kiến cho rằng Trí Quang và một số nhân vật Phật giáo khác đang cố tình phục vụ những mục tiêu của cộng sản và MTDTGPMN (85). Trong suốt cuộc khủng hoảng lần này, Lodge nhất mực chủ chiến và ủng hộ nỗ lực của Chính phủ VNCH nhằm đè bẹp phe Phật tử tranh đấu.

Chắc chắn là, Lodge nhận được một số hậu thuẫn ở Washington dành cho lập trường cứng rắn của ông đối với Trí Quang. Maxwell Taylor, người mà nhiệm kì đại sứ tại Sài Gòn bị đánh dấu nhiều lần bởi các cuộc khủng hoảng chính phủ do phe Phật giáo gây ra, cho rằng Lodge cần phải chuyển đến các nhà lãnh đạo Chính phủ VNCH “ nhận thức của chúng ta về tầm quan trọng phải triệt hạ Trí Quang như một thế lực chính trị ”. Taylor đã từng bác bỏ ý kiến cho rằng Trí Quang là người của Cộng sản trong thời gian ông ta còn là đại sứ ở Miền Nam, nhưng bây giờ ông ta cho rằng Lodge và Chính phủ VNCH “ phải triển khai một kế hoạch nhằm vạch trần Trí Quang trước công luận Việt Nam và cộng đồng quốc tế như là một tên phiến loạn được cộng sản hậu thuẫn với chủ tâm tiêu diệt chính phủ không - cộng sản tại Sài Gòn nhằm phục vụ lợi ích của VC và Hà Nội ” (86). Mặc dù chính sách của Hoa Kì trước cuộc khủng hoảng Phật giáo đặt cơ sở trên quan niệm cho rằng Trí Quang là kẻ gây rối nhưng không phải là Cộng sản, nhưng bây giờ Lodge lại đặt hẳn chính sách ngoại giao Mĩ trên ý kiến cho rằng Trí Quang gần như là một bộ phận khắng khít trong nỗ lực phá hoại của cộng sản. Quan điểm chính trị của Trí Quang trong suốt cuộc khủng hoảng cơ bản không có gì thay đổi so với quan điểm ông vốn có trước đó, nhưng Lodge dứt khoát không còn coi ông như một nhà hoạt động chính trị chính đáng. Trong một điện văn gửi Washington tháng Tư 1966, ông nói “ Chúng ta phải ý thức rõ ràng rằng giới lãnh đạo Phật giáo là những kẻ thù nghịch của chúng ta ” (87). Thảm kịch của chính sách Mĩ trong vụ khủng hoảng Phật giáo là nhiều viên chức trong chính quyền Johnson đã phản bác chính lập trường mà Lodge cổ vũ, nhưng không có hiệu quả bao nhiêu. Bộ Ngoại giao nhiều lần đặt nghi vấn về những quyết định và giả định của Lodge suốt cuộc khủng hoảng này. Bộ trưởng Ngoại giao Dean Rusk đích thân yêu cầu Lodge đừng chuẩn y những luận điệu quy kết những nhà lãnh đạo Phật giáo là cộng sản bởi vì những luận điệu này vẫn không đưa ra được bằng chứng về sự móc nối và bởi vì một đường lối như vậy sẽ gặp phải sự phẫn nộ của nhiều lãnh đạo Phật giáo, những người có thể được chứng minh là không cộng sản (88). Sau khi nghe Cy Sulzberger của báo New York Times nhấn mạnh vai trò quan trọng của Việt Cộng trong nỗ lực điều khiển phong trào tranh đấu Phật giáo, Robert Komer đã nói Sulzberger rằng ông “ thấy rất ít bằng chứng vững chắc khẳng định VC đã thực sự điều khiển vụ binh biến Huế-Đà Nẵng. Chắc chắn là, có nhiều báo cáo ở các cấp thấp nói về những nỗ lực xâm nhập hàng ngũ tranh đấu của cộng sản và mọi người đều tin VC đã cố gắng làm việc đó, nhưng tôi không thể đưa ra cho ông ấy bằng chứng vững chắc nếu bằng chứng ấy không hề hiện hữu ” (89). Komer lấy làm tiếc là Lodge đã đưa ra cho Sulzberger và nhiều kí giả khác một lối giải thích về cuộc khủng hoảng Phật giáo hoàn toàn sai lạc và không được nhiều quan chức khác tán thành. Theo quan điểm riêng của Komer, chính quyền Johnson cần phải đặt vụ khủng hoảng Phật giáo trong một tầm nhìn xa rộng và cần phải “trấn an những người hoảng hốt ” : “ Trí Quang và nhiều người khác nhất định là không cố tình làm cho người Mĩ phải rời bỏ Việt Nam. Chúng tôi cũng không hề thấy những Phật tử bất đồng chính kiến cũng là những người chủ trương trung lập, hay muốn thương thuyết với VC. Họ biết như chính phủ VNCH đang biết, làm như thế tức là phó thác sinh mạng của mình cho VC. Nói đúng ra, cái điều mà những người bất đồng chính kiến này theo đuổi (và họ nhiều lần nói cho chúng tôi biết) bằng cách biểu tình, bằng biểu ngữ chống Mĩ và thậm chí bằng tự thiêu, là tạo sức ép và gây lúng túng khiến Hoa Kì phải ủng hộ họ thay vì hậu thuẫn cho Kỳ ” (90).

Bản đánh giá tình hình của Komer nhận được sự đồng ý rộng rãi trong giới chức chính quyền Johnson. Thomas Hughes, Giám đốc Phòng Tình báo và Nghiên cứu của Bộ Ngoại giao (INR), gửi đi một bản phân tích dài dòng về tình trạng bế tắc giữa phe Phật giáo và Chính phủ VNCH trong tháng Ba, trong đó thậm chí ông không hề ám chỉ dù gián tiếp là phe Phật giáo bị chi phối bởi tinh thần chống Mĩ, bởi ý muốn trung lập, hay chấm dứt chiến tranh bằng bất cứ mọi giá. Cội nguồn của cuộc khủng hoảng, theo lí luận của Hughes, được tìm thấy trong những “ mối bất bình đối với tập đoàn lãnh đạo Thiệu-Kỳ, một chế độ mà phe Phật giáo cho là chuyển động quá chậm chạp và miễn cưỡng trong việc hợp pháp hoá tình trạng của nó, như tổ chức tuyển cử quốc gia, và giao quyền điều khiển chính phủ lại cho giới chức dân cử--nói chung, chế độ này đã đi ngược chứ không đẩy mạnh cuộc cách mạng 1963 ” (91). Đường lối cơ bản để đối phó cuộc khủng hoảng Phật giáo do CIA đề xuất rất phù hợp với đường lối mà Phòng Tình báo và Nghiên cứu (INR) đưa ra. Trong nhiều tham luận dài dòng nhưng sâu sắc, George Carver bác bỏ toàn bộ quan niệm cho rằng người Mĩ nhất định sẽ thất bại trong cuộc chiến nếu phe Phật giáo tranh đấu lên nắm chính quyền tại Miền Nam. Mặc dù nhìn nhận sẽ có những vấn đề ngắn hạn do một chiến thắng của phe Phật giáo đặt ra cho nỗ lực chiến tranh hiện nay, Carver tin rằng sự tương hợp của các mục tiêu của Mĩ và của phe Phật giáo vẫn còn tồn tại. Carver không hề nghĩ là nên trao quyền bính cho Trí Quang hay những Phật tử đấu tranh khác, nhưng ông cho rằng không có sự ủng hộ tích cực của giới Phật giáo thì chính sách của Mĩ không thể nào thành công được. Thật vậy, Carver mạnh dạn hàm ý rằng quyền lợi của Mĩ có thể được phục vụ tốt hơn nhờ một chiến thắng của phe Phật giáo vì “ một chính phủ trong đó quần chúng Phật tử có một tiếng nói ưu thế sẽ tạo được điểm hội tụ cho chủ nghĩa quốc gia đang vươn dậy, một chủ nghĩa nhiên hậu có thể cung ứng cho toàn bộ cơ chế quốc gia chủ nghĩa và phi cộng sản một nền móng vững chắc hơn cơ chế hiện nay đang có được ” (92). Lí luận cơ bản của Carver không có gì độc đáo ; từ lâu Trí Quang vẫn lập luận rằng Chính phủ VNCH không thể nào chiến thắng MTDTGPMN và Bắc Việt trừ phi nó có một nền móng vững chải hơn và được lòng dân hơn. Một liên minh gồm Bộ Ngọai giao, CIA, và Robert Komer có bề ngoài rất hùng hậu, nhưng chính Lodge mới thật là người đạo diễn “cuộc hí trường” vì ông là nhân vật duy nhất gặp gỡ và thảo luận thường xuyên với Kỳ và Thiệu. Tuy thỉnh thoảng Lodge cũng lắng nghe những quan ngại của Bộ Ngoại giao về cách ông đối phó cuộc khủng hoảng, nhưng ông chỉ tiếp thu một cách khiên cưỡng. Sau mỗi cuộc khủng hoảng do Trí Quang châm ngòi trước đây, các nhà hoạch định chính sách Hoa Kì luôn tìm cách tái lập quan hệ tốt đẹp với Phật giáo vì lí do hiển nhiên là phe Phật giáo không thể bị triệt tiêu khỏi bài toán đi tìm phương cách xây dựng một xã hội không - cộng sản khả dĩ đứng vững ở Miền Nam. Tuy nhiên, đối với Lodge, không còn con đường hoà giải với Trí Quang hay phe Phật giáo tranh đấu thậm chí sau khi họ đã bị quân Chính phủ VNCH đè bẹp tháng Sáu 1966. Khi Bộ Ngoại giao bày tỏ niềm thất vọng vì không có ứng viên nào từ phong trào tranh đấu Phật giáo ra tranh cử Quốc hội Lập hiến mới, mà việc triệu tập của nó vốn là một nhượng bộ quan trọng do lực lượng đối lập giành được, Lodge trả lời rằng phe Phật giáo tranh đấu không phải là một “ tổ chức đối lập trung trực ” và rằng ông chống lại mọi nỗ lực có mục đích khuyến khích họ tham dự sinh hoạt chính trị (93). Hầu như Trí Quang và phe Phật giáo tranh đấu đứng ngoài sinh hoạt chính trị Miền Nam cho đến ngày VNCH không còn tồn tại. Mark Moyar tin rằng việc Chính phủ VNCH dùng vũ lực vào mùa Xuân 1966 đã chứng minh rằng “ phe Phật giáo tranh đấu có thể bị dẹp bỏ mà không hề phương hại đến nỗ lực điều hành cuộc chiến ” (94). Có lẽ là thế, nhưng vẫn còn một lối lí giải khác là, cuộc khủng hoảng chỉ chứng minh được rằng phe Phật giáo có thể bị chính phủ dùng quân lực để đánh bại, điều này cơ bản không có ai ngờ vực. Còn liệu chính quyền Johnson và Trí Quang lẽ ra có thể đã xây dựng được một mối quan hệ phong phú, một quan hệ khả dĩ vận dụng được sức mạnh của phong trào Phật giáo để chống lại Bắc Việt và MTDTGPMN, thì điều này vẫn không rõ ràng, và chắc chắn có nhiều lí do để hoài nghi rằng một quan hệ đối tác như thế hoặc là có thể xảy ra hoặc là đáng mong muốn. Tuy nhiên, có một điều hình như ít ai đem ra tranh luận là việc triệt tiêu Trí Quang và phong trào Phật giáo năm 1966 đã giảm thiểu hơn nữa những viễn ảnh vốn đã mong manh về một chế độ không - cộng sản được lòng dân xuất hiện ở Miền Nam.

JAMES McALLISTER

Nguyên tác tiếng Anh : "Only Religions Count in Vietnam :

Thich Tri Quang and the Vietnam War,"

tạp chí Modern Asian Studies 42, 4 (2008), pp. 751–782

Hòa Thượng Thích Trí Quang: Tiểu truyện tự ghi

Truyện của tôi không đáng gì mà phải ghi. Chỉ vì truyện ấy, hơn vài thập kỷ trước thập kỷ 2530 (1975-1985), có liên quan đến Phật giáo VN, lại bị hư cấu truyện và phim sai quá nên phải ghi. Nhưng ghi như dưới đây thì chỉ là có còn hơn không mà thôi.

Sinh chính quán của tôi là làng Diêm điền, thuộc khu vức phía tây sông Nhật lệ, nằm phía bắc con đường cái quan nối liền cổng Quảng bình, trung tâm thành phố Đồng hới, đến tận cửa Vũ thắng, ven chân dãy núi Hoành sơn. Cả làng gốc Bắc, có lẽ di cư thời kỳ tiếp thu đất sính lễ công chúa Huyền Trân, giọng nói đặc biệt, không như cả vùng Quảng bình gốc Nghệ tĩnh. Gia đình theo Phật từ đời cố. Cha pháp danh Hồng nhật, mẹ pháp danh Hồng trí, cùng là đệ tử của ngài Đắc ân, Quốc ân tự, Huế, nguyên người Đức phổ, đồng hương mẹ tôi. Cha tôi từng là nhân viên mật của 1 trong 2 quân thứ Phan Đình Phùng ở Quảng bình.

Tôi sinh giờ thìn tức ngày 14.11 quí hợi 2467 (31.12.1923). Xuất gia vào giờ giao thừa vía đức Di lạc năm bính tý 2480 (1936). Bổn sư là ngài Hồng tuyên, đồng sư với cha mẹ tôi, sáng lập và trú trì Phổ minh tự, nơi được kể như tổ đình của Phật giáo Quảng bình mà ngày nay hầu như không còn gì.

Xuất gia 1 năm, năm sau đinh sửu 2481 (1937) tôi nhập học Phật học viện của Tổng trị sự hội Phật học, Huế. Thân giáo sư là ngài Trí độ, trưởng giả Tâm minh Lê đình Thám cũng như là 1 vị giáo sư nữa. Ngài Trí độ thọ giáo với ngài Phước tuệ, Thập tháp tự, Bình định, thọ Bồ tát giới với ngài Đắc quang, Quốc ân tự, Huế - 2 ngôi chùa này cùng do ngài Nguyên thiều, vị Tổ khai sơn Phật giáo Nam hà thời Trịnh Nguyễn phân tranh, sáng lập.

Nhập học Phật học viện từ năm 2481 (1937) đến năm 2487 (1943) thì có 1 kỳ thi khác thường. Phật học viện có học trình 10 năm: 3 năm sơ đẳng, 3 năm trung đẳng, 2 năm cao đẳng, 2 năm siêu đẳng. Mỗi năm có một kỳ thi, đề tài lấy trong kinh sách đã học năm đó. Kỳ thi 2487 (1943) là tất nghiệp trung đẳng, đột nhiên có quyết định thi hết kinh sách đã học từ năm ấy trở lui. Có vài môn thi vốn không học như thi viết luận Hoa văn, thi nói Nghi lễ mà các điệu tán là chính. Viện cho biết thi tuyển sẽ khó khăn, và trúng tuyển kỳ thi này là trúng tuyển tất nghiệp. Học trình 2 năm cao đẳng và 2 năm siêu đẳng sẽ dồn lại làm một và không thi nữa. Kỳ thi này tôi có số điểm cao nhất. Và 2 năm sau, ất dậu 2489 (1945) tại Đại tòng lâm Kim sơn, cách 1 con sông sau chùa Thiên mộ, cơ sở mới của Phật học viện, lễ tất nghiệp được tổ chức, chỉ vài ngày trước ngày Nhật đảo chính Pháp trên toàn cõi Đông dương.

Sau kỳ thi 2487 (1943), Phật học viện tổ chức lễ phát nguyện thọ Sa di giới do ngài Đắc quang chứng minh, ngài Trí độ cho mỗi người 1 pháp hiệu với chứ Trí đứng đầu. Cái tên Trí quang có từ đó. Mùa hè năm ấy, ngài Hồng tuyên chính thức cho tôi pháp danh Nhật quang, pháp tự Trí hải, lại tập chúng cử tôi làm Trú trì chùa Phổ minh. Mùa hè 2489 (1945), sau khi làm lễ tất nghiệp, tôi về Phổ minh thì đến Vu lan xảy ra Cách mạng tháng tám. Giao thừa vía đức Di lạc năm sau, bính tuất 2490 (1946) ngài Hồng tuyên tổ chức truyền thọ Tỷ kheo giới và đắc pháp cho tôi với hiệu Thiền minh. Mùa xuân năm ấy, lần đầu tiên, tôi thảo đề án thống nhất Phật giáo VN, kèm theo 1 hiến chương cũng được dự thảo, gửi đến Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đường bưu điện. Nhưng mùa hè năm ấy, ngài Trí độ được Phật giáo Bắc mời ra lập Phật học viện. Tôi cũng được mời đi với ngài. Khi ra Quán sứ, việc đầu tiên là thầy Tố liên cho tôi biết Chủ tịch Hồ Chí Minh có mời thầy và trao đề án nói trên. Nhưng lúc bấy giờ đang tiến hành thành lập Phật học viện nên chưa ai có thì giờ và cơ hội làm gì về đề án đó.

Phật học viện của Phật giáo Bắc thành lập cũng khá qui mô, đặc biệt tuyển sinh chu đáo, trên 1 tháng mà đã khai giảng được 2 lớp chính. Tăng ni tu học thật đáng trọng. Nhưng không mấy chốc mà đến tháng 9 kháng chiến toàn quốc. Tôi về quê nhà Quảng bình, có tin chắc chắn Pháp sẽ đổ bộ nên mồng 8 tháng 2 năm sau, đinh hợi 2491 (1947), tôi xin ngài Hồng tuyên truyền thọ Bồ tát giới. Bấy giờ đang tản cư, người chạy giặc, đồ dấu giặc, nên 1 thầy 1 trò trước bàn Phật chỉ còn tượng ngài với bát nhang mà thôi, ngài Hồng tuyên truyền thọ Bồ tát giới cho tôi, với lời kết thúc buổi lễ như vầy: Nguyện rằng đời đời kiếp kiếp tôi với thầy được làm thầy làm bạn với nhau, truyền thọ cho nhau Bồ tát giới của Phật.

Thọ Bồ tát giới rồi, không đầy 1 tháng sau Pháp đổ bộ Đồng hới, tôi tham gia kháng chiến. Nhưng tháng 10 năm ấy, mẹ tôi bệnh nặng, 4 anh em tôi đều đi kháng chiến, người thứ 3 tử trận 1 tuần sau ngày Pháp đổ bộ, 2 người thứ 1 và thứ 4 ở xa, tôi ở gần nhà nhất nên phải về nuôi mẹ. Hôm tôi về đúng vào ngày 23 tháng 10, mãn tang cha tôi mất từ năm ất dậu. Năm sau, mậu tý 2492 (1948), tôi vào Huế, giảng dạy cho Phật học viện Báo quốc. Năm sau nữa, kỷ sửu 2493 (1949), lần đầu tiên có quyết định Tăng sĩ đảm nhận Tổng trị sự hội Phật học, thầy Đôn hậu hội trưởng, tôi phó. Cuối năm ấy, lần đầu tiên tôi vào sài gòn, ăn Tết canh dần 2494 (1950) tại đây. Dịp này cũng làm được vài việc : chung sức vận động hợp nhất 3 Phật học đường Liên hải, Mai sơn và � quang (sau đổi Ấn quang), thành lập Phật học viện Nam Việt, lại chung sức vận động thành lập hội Phật học Nam Việt. Rồi về Huế, làm chủ bút tạp chí Viên âm tái bản. Cuối năm ấy bắt đầu vận động thống nhất Phật giáo VN, có 1 phần do kích thích tố Phật giáo đồ thế giới hữu nghị thành lập tại Tích lan. Phật đản tân mão 2495 (1951), Đại hội Phật giáo Toàn quốc, gồm 2 tập đoàn Tăng sĩ và cư sĩ của 3 miền, họp tại Từ đàm, Huế, và Tổng hội Phật giáo VN được thành lập. Nhưng Tổng hội này gặp đủ thứ ma chướng: trong nhà có 3 tập đoàn thiếu hoan hỉ, ở ngoài thì chính quyền Trần văn Hữu làm khó, chính quyền Nguyễn văn Tâm sau đó càng làm khó hơn ; bảng hiệu văn phòng bị hạ, ngài Hội chủ Thích Tịnh Khiết bị buộc nạp khuôn dấu, nhân viên quản trị Trung ương người phải lánh, người bị tù. Tôi mạo hiểm nắm việc. Sau 1 năm xuôi ngược, đầu năm quí tỵ (1953), Tổng hội được thừa nhận - và đúng 10 năm sau, chính Tổng hội này là chủ chốt trong Pháp nạn quí mão 2507 (1963). Trong khi vận động cho Tổng hội Phật giáo VN được thừa nhận, có sự đề phòng không thành nên Giáo hội Tăng già Toàn quốc được thành lập bởi 3 tập đoàn Tăng sĩ của 3 miền, họp tại Quán sứ, Hà nội, năm nhâm thìn 2496 (1952).

Giáp ngọ 2498 (1954), kháng chiến chống Pháp kết thúc. Miền Nam ông Ngô đình Diệm đứng ra. Việc này được biết rõ khi hội nghị Genève sắp kết thúc. Lần chót, trước khi Nam Bắc phân cách, mẹ con tôi đã nói chuyện với nhau khá nhiều. Rốt cuộc mẹ tôi bảo, vậy là miền nam " quạ lang" vẫn hoành hành! Thôi thì con đi mà lo báo bổ cho Phật. Tôi đi, và ất mùi 2499 (1956) nhận chức vụ hội trưởng Tổng trị sự hội Phật học, vận động đổi tên Phật học ra Phật giáo, đưa Tổng hội Phật giáo VN vào đặt trụ sở ở Sài gòn. Rồi nghỉ việc cho đến quí mão 2507 (1963) nhận lại chức vụ nói trên. Với chức vụ này, Phật đản năm ấy tôi phát động, và chung sức lãnh đạo, việc chống chế độ Ngô đình Diệm.

Ông Ngô đình Diệm muốn Thiên chúa giáo của ông độc tôn, muốn anh của ông là Tổng giám mục Ngô đình Thục làm Hồng y giáo chủ, nên ông kỳ thị đàn áp Phật giáo. Ấp chiến lược chỗ thì rào chùa vào trong để hạn chế đi lại, chỗ thì rào chùa ra ngoài để tự do bắn phá. Khu trù mật thì bắt cán bộ cơ sở của Phật giáo phá nhà bỏ của mà đi. Quân dịch thì bắt Tăng sĩ Phật giáo làm những chức vụ nguy hiểm mà vô quyền, để tu sĩ Thiên chúa nắm quyền chỉ huy ngay từ hạ tầng. Giải thưởng văn chương thì thưởng cho cuốn Văn chương bình dân nội dung cốt chống Phật giáo. Chương trình tú tài C thì đổi ra toàn lý thuyết thượng đế và nhân vị, lại thêm 1 bằng ban D với cổ ngữ la tinh. Sát hại Phật tử thì có tập thể lên đến 36 người ở 1 nơi cùng 1 lúc, không còn lẻ tẻ nữa. Cả gan hủy bỏ ngày Phật đản trong danh sách ngày lễ được nghỉ của công tư chức, và danh sách này bao giờ Thiên chúa giáo cũng gấp đôi Phật giáo cả ngày và giờ nghỉ. Dụ số 10 được thêm dụ bổ túc, tăng cường sự hạ giá và kềm chế đối với Phật giáo. Rồi sửa điện Thái hòa của hoàng thành Huế thì có lưỡng long mà không có nhật nguyệt để phòng cắm thánh giá. Mọi việc xuôi xả thì tòa Hồng y giáo chủ sẽ đặt ở đó. Cái làm cho không xuôi là cờ Phật giáo. Vatican điều tra thấy Huế, địa phận của Tổng giám mục Ngô đình Thục, sao mà Phật giáo nhiều quá: Phật đản thì cờ Phật giáo đầy 2 bên đường từ Huế ra Lavang, kiệu đức mẹ thì từ Lavang vào Huế không có cờ của Vatican. Ông Ngô đình Diệm bèn bắt công chức Huế kê tên cả nhà để đưa cho anh mình báo cáo là giáo dân, và Phật đản 2507 (1963) thì triệt hạ cờ Phật giáo để Vatican thấy dân Huế theo anh mình hết rồi. Phật giáo thì suốt thời Pháp thuộc cho đến lúc đó chồng chất bao nhiêu chịu đựng. Nay thì không chịu nữa. Ngay sau khi tuyên bố như vậy, tôi gửi đến Tổng thư ký Liên hiệp quốc 1 điệp văn nêu lên tình hình vi phạm nhân quyền và kỳ thị tín ngưỡng của chế độ Ngô đình Diệm. Từ đó cho đến ngày ông bị lật đổ, mọi hoạt động trong và ngoài nước ai cũng biết không nhiều thì ít, không thể kể cho hết được. Có điều phải nói, trước và sau 1963, cho đến 1975, Phật giáo VN không bao giờ nằm trong túi ai cả, mặc dầu suốt thời gian này việc gì nổi lên mà không có sự khai thác theo ý riêng. Như bản thân tôi đây, vì ngài Quảng đức tự thiêu nên ông Ngô đình Diệm phải mời phái đoàn Phật giáo mở hội nghị với phái đoàn chính phủ, tôi phải vào Sài gòn để cùng quyết định tại chỗ những gì phái đoàn họp, theo tư thế của tôi và theo sự ủy nhiệm phải chung quyết thay ngài Hội chủ. Chuyến đi có ngài, có thầy Thiện minh và tôi, đi xe từ sân chùa Từ đàm thẳng xuống sân bay Phú bài. Ai cũng nghĩ tôi đi tiễn, khi máy bay sắp cất cánh mới biết tôi đi thì phản ứng không kịp, và việc này chỉ do sự sắp đặt khéo léo một chút của 1 Phật tử. Nhưng phi cơ thay vì vào Saigon lại lên Kontum, đậu ở đó đến 3 tiếng. Nhân viên phi hành đoàn bí mật cho tôi hay vì tôi và đang chờ Saigon quyết định. Saigon đã quyết định để bay về đây, coi như không có việc gì. Đại loại như thế, chưa bao giờ tôi thoát hiểm bởi ai mà tôi không quen biết. Ngay như tài liệu tôi gửi Liên hiệp quốc, nhiều đến 1 valy phải vài người khiêng, nhưng từ Xá lợi đi ra và qua thấu Liên hiệp quốc là do chính ông Bửu Hội, người của ông Ngô đình Nhu, khi gặp tôi thì tình nguyện giúp bất cứ việc gì giúp được.

Nhưng ông Ngô đình Diệm đổ rồi, đúng như tôi dự đoán, vấn đề Phật giáo không phải kết thúc mà là bắt đầu. Từ đây sắp đi, Phật giáo ở trong tình trạng cây muốn lặng mà gió không ngừng ; mặt khác, cường độ chiến tranh khiến Phật giáo phải chống chiến tranh. Chỉ nói vắn tắt 2 câu như vậy cũng thừa để thấy vấn đề Phật giáo ngang trái đến mức nào. Những cái gọi là Thượng hội đồng quốc gia, Quốc hội lập hiến hay Thành phần đối lập, cùng những sự lên xuống của bao chính phủ, toàn không đáng gì mà nói. Cho đến bính ngọ 2510 (1966), vấn đề đã lên cao độ. Sau 1 cuộc họp của Phật giáo, tôi nói với người MyՍ rằng Phật giáo phải chính thức vận động hòa bình, người Myՠnói với tôi rằng hòa bình là chiến tranh tàn rụi dần đi. Quan điểm tương phản đến mức đó nên phải có vụ 1966 ; có vụ ám sát thầy Thiện minh (mà không chết); có vụ âm mưu lừa tôi ra đi mà từ 1965 đã được bàn lén; có vụ cầm tù tôi ở dưỡng đường Duy tân; có vụ viện Hóa đạo của Việt nam quốc tự; có vụ hủy bỏ hiến chương của Phật giáo; có vụ ra giá nếu tôi chịu cho thu thanh 1 lời lên án việc tấn công nhân Tết mậu thân thì trả hiến chương, bỏ Tâm châu, biếu tặng quyền lợi thật hấp dẫn; có vụ bắt tôi sau đó; có vụ ly gián Phật giáo lần nữa theo kế hoạch Thiệu Trung; có vụ 1 viên tướng tưởng mình đàn áp được Phật giáo năm 1966, nhưng sau nhờ 1 viên tướng đàn anh đến vận động tôi ủng hộ cho ứng cử Tổng thống, và, cho đến nay, vẫn cho rằng mình làm Tổng thống thì miền nam không bại trận mà còn chiến thắng. Tuy có lắm vụ mà có vụ chỉ là trò bắng nhắng như vậy, nhưng từ tháng 9.1966 tôi biết đích xác Hoa Myՠsẽ quan hệ bình thường, cuộc chiến VN sẽ thương thuyết kết thúc, mọi cường độ quân sự chỉ là áp lực tranh thắng.

Ấy thế, mọi việc diễn ra có lúc đến chóng mặt. Cho đến mùa xuân 2519 (1975) thì 1 ngày mà có người 3 lần đến vận động tôi đừng chống việc ông Dương văn Minh đứng ra, " vì chính quyền của ông ấy sẽ có 7 phần 10 là người tiến bộ". Tôi không nói lại gì cả, chỉ quan tâm lời thầy Trí thủ nói, rằng chim cá còn mua mà phóng sinh, lẽ nào đồng bào mà không hy sinh cấp cứu. Rồi ông Dương văn Minh gặp tôi, đưa ra 2 mảnh giấy báo cáo mật cho thấy ngân hàng trống rỗng và quân sự nguy ngập, và nói ông không vụ lợi vì lợi không còn gì, không cầu danh vì danh đến quốc trưởng là cùng, ông chỉ không nỡ ngồi nhìn chết chóc. Tôi nói, nếu lòng ông như thế là ông làm như lời thầy Trí thủ nói, và có nghĩa ông thay người khác mà vác cờ trắng ! Sau đó mấy tháng, tôi trả lời 1 thầy Phật giáo cấp tỉnh, rằng Phật giáo VN bước qua một giai đoạn khác.

Tổng chi, tôi có tham vọng không? Có, mà có đến nỗi có người đã nói hơi chướng nữa. Tham vọng của tôi không mơ mộng Phật giáo trở lại vị thế quốc giáo như thời xa xưa, càng không muốn Phật giáo thành một Thiên chúa giáo thứ hai. Tôi chỉ mong ước trong cơn nghiêng ngửa của đất nước, ai nhìn vào Phật giáo cũng nghĩ rằng đất nước này còn có cái ấy.

Phật giáo của tôi, và tôi, đúng là

Cao cao sơn thượng hành thuyền,
thâm thâm hải để tẩu mã:
ngựa phi dưới nước,
thuyền chèo trên non.