Một trong những biểu hiện rõ rệt nhất là sự ảnh hưởng sâu rộng của văn hóa miền Bắc, dẫn đến sự gia tăng đáng kể trong việc sử dụng từ Hán Việt – đặc biệt trong lĩnh vực chính luận, hành chính, truyền thông và thậm chí cả trong đời sống hằng ngày.

Điều này đã dần hình thành nên một khoảng cách vô hình trong giao tiếp, không chỉ giữa các vùng miền – Bắc và Nam, mà còn giữa người Việt trong nước và cộng đồng Việt ở hải ngoại – những người đã định hình ngôn ngữ theo dòng chảy khác biệt.

I. Hán Việt: Một kho báu giàu sắc thái hay lớp áo quá khổ cho đời sống ngôn ngữ?

Ngôn ngữ Việt vốn là một “cuộc hội ngộ lịch sử” giữa nhiều dòng chảy: từ gốc Môn-Khmer đến lớp phủ Hán học, và sau này là những ảnh hưởng từ Pháp, Anh. Trong đó, từ Hán Việt là một lớp ngôn ngữ vững chắc, mang đậm tính trang trọng, hàm súc và triết lý.

Tuy nhiên, sau 1975, việc sử dụng từ Hán Việt ngày càng phổ biến đến mức có phần lấn át các từ thuần Việt. Nhiều từ ngữ xưa kia chỉ xuất hiện trong văn bản học thuật hay hành chính, nay được sử dụng thường xuyên trong sinh hoạt, dẫn đến:

• Ngôn ngữ hành chính hóa đời sống: Những cụm từ như "triển khai công tác", "đề xuất phương án", "nâng cao năng lực", "hội nhập sâu rộng"… tràn ngập trên các phương tiện truyền thông.

• Lạm dụng ngôn từ "cao siêu": Việc dùng các từ như “thập niên” thay cho “mười năm,” “tiếp cận” thay cho “gặp gỡ” hay “liên hệ” thay cho “liên lạc” đôi khi không tăng thêm sự tinh tế mà chỉ tạo ra lớp sương mù khó hiểu.

Ngôn ngữ, vốn sinh ra để gần gũi, nay trở nên mang tính diễn ngôn nhiều hơn là đối thoại.

II. Đối thoại giữa hai miền: Tiếng Việt – tiếng lòng hay tiếng lập ngôn?

Một hệ quả dễ thấy là sự ngỡ ngàng và đôi lúc xa lạ của người miền Nam và kiều bào hải ngoại khi tiếp xúc với cách dùng từ mới. Họ vốn quen với tiếng Việt giản dị, gần gũi, mang đậm hơi thở đời sống – nơi “cái nhìn” thay vì “quan điểm”, “nói chuyện” thay vì “giao lưu”.

Cái “sang” của Hán Việt nếu không tiết chế dễ khiến người nghe cảm thấy xa cách, giả tạo, hoặc... quá “chính trị”.

III. Chuyện “chiến”, “chín chắn” và cuộc phiêu lưu của từ ngữ

Lối nói “rất chiến” từng gây xôn xao trong giới trẻ, như một cách khẳng định tinh thần “ngầu”, “máu lửa”. Dù không thuộc Hán Việt, từ “chiến” cho thấy một dòng chảy khác – ngôn ngữ không chỉ được dùng mà còn được sáng tạo, tái sinh.

Tương tự, sự nhầm lẫn giữa “chín chắn” – mang nghĩa trưởng thành, suy xét – và “hoàn hảo” (perfect) chỉ ra sự bất cẩn trong việc dùng từ, dù vô tình hay bị chi phối bởi xu hướng “trang trọng hóa”.

IV. Vì sao tiếng Việt cần được “giữ mình” trong thời hiện đại?

Trong dòng chảy toàn cầu hóa, việc giữ gìn tiếng Việt không chỉ là chuyện của từ ngữ – mà là giữ gìn cốt lõi bản sắc dân tộc.

Chúng ta không phủ nhận vai trò của từ Hán Việt – khi dùng đúng, chúng là những viên ngọc quý. Nhưng khi lạm dụng, chúng có thể trở thành xiêm y lộng lẫy che mờ đi chân dung thật của câu chữ.

V. Lời kêu gọi: Giữ cho tiếng Việt một tinh thần giản dị, giàu hồn vía

1. Ưu tiên từ thuần Việt: Dùng “ghi danh” thay vì “đăng ký,” “gặp gỡ” thay cho “tiếp cận.”

2. Chọn từ Hán Việt có chọn lọc và đúng ngữ cảnh: “Cứu cánh” không phải là “cứu giúp.” “Triển khai” nên để dành cho dự án lớn, không phải... kế hoạch nấu ăn.

3. Khuyến khích thảo luận ngôn ngữ vùng miền: Để người Nam hiểu người Bắc, để người hải ngoại không thấy xa lạ với truyền thông trong nước.

4. Tôn trọng đa dạng, hướng tới chuẩn mực chung: Giữ phương ngữ là bảo tồn văn hóa, nhưng trong văn viết toàn quốc cần sự hòa hợp.

5. Ngôn ngữ là để sống cùng, không phải để gây ấn tượng: Nếu một câu nói được người nghe thấu hiểu trọn vẹn, thì đó mới chính là sức mạnh thật sự của tiếng mẹ đẻ.

VII. Lạm dụng từ Hán Việt: Khi ngôn từ đẹp trở thành gánh nặng giao tiếp

Từ Hán Việt từng là chiếc áo gấm quý phái khoác lên tiếng Việt, mang đến chiều sâu tri thức, sự hàm súc và vẻ trang trọng. Nhưng một chiếc áo đẹp cũng cần vừa vặn. Khi bị dùng sai, lạm dụng hoặc đặt không đúng ngữ cảnh, từ Hán Việt bỗng trở nên gượng gạo, xa cách — thậm chí phản cảm.

Đây không chỉ là chuyện chọn từ, mà là câu chuyện về sự cảm nhận tinh tế với tiếng mẹ đẻ, về bản lĩnh ngôn ngữ và cả thái độ văn hóa trong giao tiếp.

1. Dùng sai nghĩa gốc – Khi từ ngữ không còn là chính mình

Việc sử dụng sai nghĩa gốc của từ Hán Việt khiến câu nói trở nên lệch lạc về nội dung, gây hiểu nhầm nghiêm trọng:

• “Yếu điểm” ≠ “điểm yếu”: “Yếu” trong “yếu điểm” có nghĩa là “quan trọng, then chốt” — tương đương với “chỗ yếu tố cốt lõi.” Nhiều người lầm tưởng đó là “sự yếu kém” và gán nghĩa tiêu cực, dẫn tới lỗi dùng từ đầy nghịch lý.

• “Cứu cánh” bị hiểu nhầm là “giải pháp cứu vớt”: Trong Phật học, “cứu cánh” là mục đích sau cùng, điểm tận cùng của con đường tu tập. Khi người ta nói “học đại học là cứu cánh của đời tôi”, họ thực sự muốn nói đến con đường cứu rỗi. Nhưng đó lại không phải là “cứu cánh” đúng nghĩa.

• “Tối ưu hóa” thừa hóa chất: “Tối ưu” đã là mức độ cao nhất. Gắn thêm “hóa” không làm tăng tác dụng mà khiến từ trở nên kỹ thuật hóa, không cần thiết.

• “Khai tử sản phẩm” – một cách nói quá lạnh lùng cho... hàng hóa: Thay vì “ngừng sản xuất” hay “ngừng phân phối,” việc gọi tên là “khai tử” tạo cảm giác khốc liệt như chứng tử sinh mạng.

2. Trịnh trọng hóa đời thường – Khi cuộc sống bị đóng khung bởi hành chính hóa

Một xu hướng đang trở nên phổ biến là giao tiếp bằng ngôn ngữ quá trang trọng, nặng tính báo chí – hành chính, khiến lời nói mất đi sự đời thường:

• “Tổ chức tiệc sinh nhật” thay vì “làm sinh nhật cho bạn”

• “Thẩm định hồ sơ du học” thay vì “xem xét hồ sơ”

• “Xúc tiến mua bán” thay vì “đẩy nhanh việc mua bán”

Khi ngôn từ thường nhật trở thành các “biện pháp,” “chỉ đạo,” “chủ trương,”... người nghe hoặc người đọc sẽ cảm thấy như đang ở... hội nghị hơn là đời sống.

3. Gượng ép Hán hóa những gì đã thuần Việt

Nhiều từ ngữ Hán Việt được cố tình dùng để thay thế những từ thuần Việt rõ ràng, dẫn đến sự kịch hóa ngôn ngữ đời sống:

• “Địa chấn” thay “động đất”

• “Cá thể” thay cho “một người”

• “Chiến hữu” thay “bạn thân”

• “Sản phụ khoa” thay “phụ sản”

• “Tân binh” thay “người mới”

Chúng không sai về nghĩa, nhưng nếu lạm dụng sẽ làm ngôn ngữ bị kỹ thuật hóa, xa rời cảm xúc và sự gần gũi.

4. Tác động từ phim ảnh, ngôn ngữ mạng và văn hóa đại chúng Trung Quốc

Một dạng lạm dụng còn tinh vi và đáng lo hơn là sự tràn lan của từ ngữ Trung Hoa hóa, nhất là từ các bộ phim cổ trang và ngôn ngữ mạng:

• “Soái ca,” “mỹ nữ,” “huynh đệ,” “tỷ tỷ,” “sư phụ,” “thúc thúc,” “a di”…

• Những từ như “vị nhân sinh,” “tiểu thư,” “công tử bột,” “duyên phận,”… dù là Hán Việt, nhưng khi bị dùng sai ngữ cảnh hoặc “mượn nguyên xi” sắc thái Trung Quốc sẽ khiến người nghe cảm thấy xa lạ, buồn cười, hoặc phản cảm.

Tiếng Việt cần sự mở rộng, nhưng cũng cần bộ lọc văn hóa.

5. Tại sao những trường hợp này nguy hiểm cho tiếng Việt?

• Chúng làm yếu đi bản sắc và sự tự nhiên của tiếng Việt – vốn đã nổi tiếng vì sự giản dị, linh hoạt và nhân văn.

• Chúng nguy hại cho quá trình giáo dục ngôn ngữ, đặc biệt khi thế hệ trẻ tiếp cận từ ngữ bị “Hán hóa” hoặc “hành chính hóa” ngay từ đầu.

• Chúng góp phần tạo ra “ngôn ngữ hai tầng”: một lớp ngôn ngữ đời sống thân mật bị xem nhẹ và một lớp ngôn ngữ giả trang trí đầy tính hình thức.

6. Lời kêu gọi từ ngôn ngữ – trở về sự giản dị uyên thâm

> Ngôn ngữ không chỉ để nói, mà để sống.

• Ưu tiên từ thuần Việt khi có thể: Không chỉ để gần gũi, mà còn vì từ thuần Việt thường chính xác và giàu sắc thái biểu cảm.

• Chọn từ Hán Việt đúng ngữ cảnh: Hãy dành sự trịnh trọng cho những văn bản cần thiết – đừng trịnh trọng hóa bữa ăn gia đình.

• Giáo dục ngôn ngữ gắn với tinh thần yêu tiếng Việt: Đừng dạy con trẻ rằng càng nói Hán Việt là càng “tri thức”. Tri thức nằm ở chỗ chọn đúng từ đúng lúc.

• Truyền thông và người viết hãy là người tiên phong: Đừng chỉ “nói hay” mà phải “nói thật hay.” Viết đẹp không chỉ là viết văn hoa mà là viết đúng, viết chạm.